Od remontu szkoły do rewolucji kulturalnej

Historia Stowarzyszenia zaczyna się w 2006 roku, kiedy Marcin Piotrowski, społecznik i aktywista, kupuje budynek dawnej szkoły podstawowej w Gorajcu. Miejsce, przez lata opuszczone, zaczyna się przeobrażać i tętnić nowym życiem – odbywają się tu pierwsze warsztaty, spotkania, koncerty. W 2011 roku grupa przyjaciół organizuje pierwszą edycję Festiwalu Kultury Pogranicza Folkowisko – oddolnego wydarzenia łączącego muzykę folkową, edukację i działania prospołeczne. Już rok później powstaje Stowarzyszenie Animacji Kultury Pogranicza, które w 2013 roku zostaje formalnie zarejestrowane.

Od tego czasu Gorajec staje się symbolem przemiany. Miejscem, w którym kultura ludowa nie jest eksponatem w muzeum, lecz żywym źródłem inspiracji, siłą napędową wspólnoty i przestrzenią dla spotkania drugiego człowieka.

Misja: ożywianie pogranicza

Stowarzyszenie powstało z potrzeby działania na rzecz pogranicza polsko-ukraińskiego – obszaru naznaczonego trudną historią, ale też pełnego potencjału do współpracy, wymiany i pojednania. Misją organizacji jest wzmacnianie lokalnych społeczności poprzez kulturę, edukację i działania społeczne. Szczególny nacisk kładzie na wieś i obszary peryferyjne – miejsca często pomijane w dyskusjach o rozwoju kultury.

– Zależało nam, by przekraczać granice – nie tylko te geograficzne, ale też mentalne i społeczne. Chcemy budować wspólnotę, która opiera się na współdziałaniu, szacunku i poczuciu zakorzenienia – mówi Marcin Piotrowski, prezes stowarzyszenia.

Od samego początku swojej działalności Stowarzyszenie poświęca wiele uwagi sytuacji kobiet mieszkających na wsi i ich roli w społeczności. Jeden z najbardziej rozpoznawalnych projektów w tym obszarze to „Kultura jest Babą” – kampania społeczna, której celem było wydobycie z cienia lokalnych liderek, działaczek i twórczyń, a także walka ze stereotypami dotyczącymi kobiet na wsi.

Organizacja działa w formule otwartej współpracy. Tworzy ją zespół pasjonatów, wolontariuszy, artystów, animatorów i lokalnych mieszkańców. Wszystkich łączy przekonanie, że kultura może być narzędziem zmiany społecznej i sposobem na odzyskiwanie tożsamości – indywidualnej i zbiorowej.

Folkowisko: święto muzyki, kultury i dialogu

Najbardziej rozpoznawalną inicjatywą Stowarzyszenia jest Festiwal Folkowisko – wydarzenie, które od 2011 roku przyciąga do Gorajca setki uczestników z Polski i zagranicy. Jego formuła łączy koncerty, warsztaty, spotkania, wystawy, działania społeczne i ekologiczne. To nie tylko święto muzyki tradycyjnej – to tygiel idei, wspólnota doświadczeń i laboratorium kultury społecznej.

– Folkowisko to festiwal, który wymyka się definicjom. Dla jednych to muzyczne doznanie, dla innych przestrzeń edukacji, dla jeszcze innych – rodzaj duchowej wspólnoty – mówi Iwona Pawelec Burczaniuk, koordynatorka programu edukacyjnego festiwalu. – Przede wszystkim to jednak miejsce, gdzie ludzie mogą być razem i uczyć się od siebie.

Festiwal oparty jest na pracy kilkudziesięciu wolontariuszy i od początku przyświeca mu idea zrównoważonego rozwoju – zarówno w sensie ekologicznym, jak i społecznym. Kierunek działań został dostrzeżony także przez organizatorów innych festiwali, co z czasem zapoczątkowało Sieć Odpowiedzialnych Festiwali (SOFa), promujących działania proklimatyczne i oparte na lokalnych zasobach.
W 2025 roku Festiwal Folkowisko odbędzie się już po raz piętnasty. To ważny jubileusz i zarazem moment powrotu do źródeł – zarówno festiwalowych, jak i kulturowych. Tegoroczna edycja, zatytułowana Korzenie, skupi się na tym, co nas łączy z przeszłością: z miejscem, pamięcią, tradycją. Z jednej strony będzie to celebracja muzycznego święta, z drugiej – refleksja nad zjawiskami wykorzenienia, migracji i utraconych więzi.

Edukacja i lokalne dziedzictwo

Działalność Stowarzyszenia nie ogranicza się do organizacji festiwalu. Przez cały rok prowadzi ono liczne projekty edukacyjne, społeczne i kulturalne. Jednym z filarów jest Gorajecki Uniwersytet Ludowy (GUL) – przestrzeń pozaformalnej edukacji inspirowana tradycją uniwersytetów ludowych, ale odpowiadająca na współczesne potrzeby. Odbywają się tu warsztaty rzemieślnicze, spotkania z ekspertami, zajęcia z kompetencji społecznych i obywatelskich.

Podstawą działań edukacyjnych GULa jest niematerialne dziedzictwo kulturowe – żywe, wciąż praktykowane tradycje, takie jak pieśni, rzemiosło czy lokalne obrzędy. To ono kształtuje tożsamość wspólnoty i nadaje sens współczesnym formom edukacji obywatelskiej i kulturowej. Szczególne miejsce zajmuje tu drzeworyt płazowski – tradycja graficzna, która dzięki pracy depozytariuszy, została przywrócona do życia i uznana za przykład dobrej praktyki w ochronie dziedzictwa.

– Wpis do Krajowego Rejestru Dobrych Praktyk to nie tylko uznanie dla tradycji – to konkretne narzędzie wsparcia dla społeczności. Przykład drzeworytu płazowskiego pokazuje, że dziedzictwo może być motorem rozwoju, budować tożsamość i inspirować do kolejnych działań. – mówi Grzegorz Ciećka, regionalista i pasjonat, wiceprezes Stowarzyszenia.
Członkowie Stowarzyszenia są też społecznymi opiekunami cerkwi w Gorajcu – unikatowego zabytku drewnianej architektury sakralnej z XVI wieku. Dzięki ich zaangażowaniu cerkiew znów zaczęła pełnić funkcję kulturotwórczą. Odbywają się tu koncerty, warsztaty i wydarzenia upamiętniające trudną historię regionu.

Wieś jako źródło siły

Stowarzyszenie Folkowisko od lat konsekwentnie działa na rzecz zmiany sposobu, w jaki postrzegana jest polska wieś. Jednym z najważniejszych kroków w tym kierunku była kampania „Jestem ze wsi”, która w mediach społecznościowych dotarła do ponad dwóch milionów odbiorców. Akcja ta miała na celu przywrócenie podmiotowości mieszkańcom wsi, pokazanie ich aktywnej roli w historii i kulturze Polski, a także przełamanie krzywdzących stereotypów.
– Wieś jest wspaniałą przestrzenią dla kreatywności, dialogu i realnej zmiany. Trzeba tylko dać jej szansę – podkreślają członkowie zespołu.

Siła społecznego działania

To, co wyróżnia Stowarzyszenie Animacji Kultury Pogranicza, to konsekwencja i autentyczność. W świecie zdominowanym przez szybkie zmiany, Gorajec oferuje coś innego – doświadczenie wspólnoty, zanurzenie w przyrodzie, spotkanie z drugim człowiekiem.

– Nie jesteśmy instytucją kultury z marmurowym gankiem. Jesteśmy ludźmi, którzy wierzą, że kultura to coś, co się robi razem – mówi Marcin Piotrowski.

W czasach, gdy wieś często bywa redukowana do roli skansenu lub marginesu, działania Stowarzyszenia pokazują, że można z niej stworzyć żywe centrum kultury – pod warunkiem, że działa się z pasją, konsekwencją i w partnerstwie.

Dziś Gorajec nie jest już tylko punktem na mapie – to symbol działania, zmieniania świata na miarę swoich możliwości i wpływania na rzeczywistość daleko poza lokalnością. Pozostaje jednym z tych miejsc, gdzie naprawdę widać, że hasło „myśl globalnie, działaj lokalnie” to codzienna praktyka.