Sformalizowanie wolontariatu pojawiło się w polskim porządku prawnym w 2003 roku. Przed dniem wejścia w życie ustawy z 23 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (u.d.p.p.w.) Dz. U. z 2003 r., Nr 96, poz. 873 z późn. zm., jego interpretacja opierała się na odpowiedniej wykładni stosunku pracy, przy uwzględnieniu specyficznego celu oraz nieodpłatności wolontariatu.
Stosunek prawny łączący korzystającego z wolontariuszem nie jest stosunkiem pracy, tylko stosunkiem cywilnoprawnym, a wykonywane przez wolontariusza świadczenie na rzecz korzystającego jest świadczeniem odpowiadającym świadczeniu pracy, a nie świadczeniem pracy lub usług. W związku z tym, do spraw nieuregulowanych w porozumieniu wolontariackim i w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie stosuje się przepisy kodeksu cywilnego.
Zgodnie z definicją wskazaną w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, wolontariuszem może być osoba fizyczna, która ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w ustawie. Z zapisu tego wynika, że wolontariuszem może być także osoba niepełnoletnia, w imieniu której umowę zawierać powinien przedstawiciel ustawowy (jeśli osoba nie ma ukończonych lat 13) lub zawierająca taką umowę samodzielnie, przy uzyskaniu zgody przedstawiciela ustawowego (po ukończeniu 13 roku życia). Mając na uwadze doświadczenia związane z wolontariatem, można stwierdzić, że jest on traktowany przede wszystkim jako źródło doświadczeń zarówno zawodowych jak i życiowych społeczeństwa i w przeważających wypadkach wykonywany jest przez osoby młode.
Jeśli chodzi o drugą stronę umowy wolontariackiej, mogą nią być:
- organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 u.d.p.p.w. (m.in. spółdzielnie socjalne, stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, organizacje kościelne) w zakresie ich działalności statutowej, w szczególności w zakresie działalności pożytku publicznego, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej,
- organy administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej,
- jednostki organizacyjne podległe organom administracji publicznej lub nadzorowane przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki działalności gospodarczej,
- podmioty lecznicze w rozumieniu przepisów o działalności leczniczej w zakresie wykonywanej przez nie działalności leczniczej
Świadczenia wolontariuszy są wykonywane w zakresie, w sposób i w czasie określonym w porozumieniu z korzystającym. Porozumienie ponadto powinno zawierać postanowienie o możliwości jego rozwiązania. Powyższe elementy są obligatoryjne, natomiast pozostała treść porozumienia będzie zależała od ustaleń wolontariusza i korzystającego.
Jeżeli świadczenie wolontariusza wykonywane jest przez okres dłuższy niż 30 dni, porozumienie powinno zostać sporządzone na piśmie. W przypadku porozumień zawartych na okres krótszy niż 30 dni mogą one mieć formę ustną, jednak zgodnie z art. 44 u.d.p.p.w. na żądanie wolontariusza korzystający obowiązany jest potwierdzić na piśmie treść porozumienia. W mojej ocenie, mimo ustawowego przyzwolenia zawierania niektórych umów ustnie, bezpieczniejszym rozwiązaniem dla obu stron umowy jest forma pisemna. Niezachowanie pisemnej formy umowy nie skutkuje jej nieważnością, jednak może przysporzyć problemów dowodowych w razie sporu sądowego między stronami. Jak dobrze wiadomo, umowy spisujemy na wypadek ewentualnych konfliktów.
Jeśli chodzi o nazwę dokumentu będącego podstawą świadczenia czynności przez wolontariusza, zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego wyartykułowanym w wyroku z 25 listopada 2020 r. ( I CSK 703/09, LEX nr 724984), o charakterze umowy nie decyduje jej nazwa. Umowę o wolontariacie możemy zatem nazwać także porozumieniem, kontraktem czy deklaracją. Z jej treści musi jednak wynikać, że nie jest związana z płatnością za świadczone usługi. W tym miejscu należy odwołać się do celu wolontariatu, jakim jest wsparcie podmiotów, które realizują szlachetne zadania przy minimalizacji ich kosztów związanych z zatrudnieniem pracowników. Postanowienia umowy nie mogą zatem nasuwać wątpliwości co do jej charakteru jako umowy o charakterze bezpłatnym.
Porozumienia wolontariackie mogą być zawierane zarówno na czas określony jak i nieokreślony. Zgodnie z zapisami ustawy, w jego treści musi znaleźć się zapis dotyczący możliwości jego rozwiązania przed upływem terminu, na jaki zostało zawarte. Możemy zastosować zapis o wypowiedzeniu złożonym przez jedną ze stron czy też o rozwiązaniu umowy na mocy porozumienia stron.
Korzystający ma obowiązek informować wolontariusza o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa związanym z wykonywanymi świadczeniami, zasadach ochrony przed zagrożeniami oraz zapewnić wolontariuszowi bezpieczne i higieniczne warunki wykonywania przez niego świadczeń, w tym — w zależności od rodzaju świadczeń i zagrożeń związanych z ich wykonywaniem — odpowiednie środki ochrony indywidualnej.
Korzystający zobowiązany jest zapewnić wolontariuszowi ubezpieczenie od następstw nieszczęśliwych wypadków, jeżeli świadczenie wykonywane jest przez okres nie dłuższy niż 30 dni, niezależnie od tego czy wolontariusz posiada już takie ubezpieczenie przysługujące mu z innego tytułu. W przypadku gdy świadczenie wykonywane jest przez okres dłuższy, powyższe ubezpieczenie zapewnione jest przez państwo na mocy przepisu art. 46 ust. 2 i 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, w związku z art. 2 ust. 1 pkt. 12 ustawy o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach.
Wolontariuszowi przysługuje również prawo do zwrotu kosztów podróży służbowych i diet. Z tego obowiązku wolontariusz może zwolnić korzystającego zarówno w całości jak i w części. Przedmiotowe zwolnienie dla swojej ważności wymaga formy pisemnej.
Wolontariusz w każdym czasie może domagać się wydania pisemnego zaświadczenia o wykonaniu świadczeń wolontarystycznych. Zaświadczenie to powinno zawierać informacje o zakresie wykonywanych przez wolontariusza czynności. Po zakończeniu umowy, korzystający nie ma innych obowiązków związanych z dokumentowaniem działalności wolontarystycznej. W praktyce można spotkać się z wydawaniem przez korzystającego subiektywnych, pisemnych opinii na temat wykonywania przez wolontariusza czynności objętych porozumieniem.
