Mechanizm działania SLAPP

Pozwy typu SLAPP często opierają się na zarzutach takich jak zniesławienie, naruszenie dóbr osobistych czy inne domniemane przewinienia związane z wolnością wypowiedzi. Charakterystyczne dla tych postępowań jest to, że powód (osoba lub podmiot wnoszący pozew) niekoniecznie dąży do wygranej w sądzie. Głównym celem jest wywołanie tzw. „efektu mrożącego” (chilling effect), czyli zniechęcenie innych do podejmowania podobnych działań w obawie przed potencjalnymi konsekwencjami prawnymi.

Przykłady SLAPP

1. Przykład z Unii Europejskiej:

W 2023 roku organizacja Greenpeace została pozwana przez firmę energetyczną Shell. Pozew dotyczył kampanii Greenpeace przeciwko działaniom Shell w zakresie wydobycia paliw kopalnych. Mimo że działania Greenpeace miały na celu ochronę środowiska i były prowadzone w interesie publicznym, Shell wykorzystał pozew jako próbę uciszenia krytyki i zniechęcenia do dalszych protestów. Takie działania są klasycznym przykładem SLAPP, gdzie korporacja stara się stłumić głosy sprzeciwu poprzez działania prawne.

2. Przykład z USA:

W 2017 roku komik i prowadzący program „Last Week Tonight”, John Oliver, został pozwany przez Roberta E. Murraya, właściciela firmy górniczej Murray Energy. Pozew dotyczył segmentu programu, w którym Oliver krytykował praktyki bezpieczeństwa w kopalniach należących do Murray Energy. Mimo że celem programu było zwrócenie uwagi na istotne kwestie związane z bezpieczeństwem pracowników, pozew miał na celu zastraszenie i uciszenie krytyki wobec firmy. Ostatecznie sąd oddalił pozew, uznając go za bezzasadny.

3. Przykład z Republiki Federalnej Niemiec:

W Niemczech znanym przypadkiem SLAPP jest sprawa autora i filmowca Alexandra Schiebela oraz Karla Bära z Umweltinstitut München. Obaj zostali pozwani przez niemal 1 400 południowotyrolskich rolników za rzekome zniesławienie w związku z ich krytyką stosowania pestycydów w regionie. Choć sprawa przyciągnęła uwagę mediów, jej celem było zastraszenie i uciszenie krytyków praktyk rolniczych .

Rozpoznawanie i przeciwdziałanie SLAPP

Aby chronić siebie i swoją organizację przed pozwami typu SLAPP, warto mieć na uwadze poniższe wskazówki. Przede wszystkim należy poprawnie ocenić kontekst danej sytuacji. Organizacja powinna ustalić, czy wszczęte wobec niej postępowanie dotyczy działań podejmowanych w interesie publicznym, takich jak ujawnianie nieprawidłowości, korupcji czy działań szkodliwych dla środowiska — jeżeli tak, to istnieje ryzyko, że postępowanie będzie można ocenić jako SLAPP. W dalszej kolejności należy możliwie obiektywne intencje powoda. Czy dąży do zastraszenia, uciszenia krytyki lub zniechęcenie do dalszej działalności, a nie rzeczywiste dochodzi słusznych praw? Jeżeli na powyższe pytanie odpowiemy twierdząco, to zachodzić będzie wysokie prawdopodobieństwo, że postępowanie będzie miało charakter SLAPP.

Rozsądnym jest, aby podejmować zarówno działania wewnętrzne, jak i zewnętrzne mające uchronić je przed SLAPP. Przede wszystkim warto skrupulatnie gromadzić i przechowywanie dokumentację dotyczącą prowadzonych działań — może ona stanowić istotny dowód w przypadku ewentualnego pozwu. W miarę możliwości warto konsultować się z prawnikiem posiadającym doświadczenie w tzw. prawie medialnym i ochronie wolności słowa. Wyprzedzająca pomoc prawna będzie istotnie prostsza, może także pomóc w ocenie ryzyka oraz przygotowaniu strategii obrony, zanim rzeczywiście dojdzie do SLAPP.

W kontekście działań zewnętrzych warto nawiązać kontakt z innymi organizacjami pozarządowymi, dziennikarzami oraz koalicjami anty-SLAPP. Taka współpraca może zapewnić wsparcie merytoryczne, moralne, a także może pomóc w nagłośnieniu ewentualnego SLAPP. Ten ostatni element — nagłośnienie sprawy — może okazać się skuteczną bronią przeciwko SLAPP. Nie można nie doceniać presji społecznej, jaką obywatele i NGO mogą wywrzeć na stosującym SLAPP.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1069

W odpowiedzi na rosnącą liczbę pozwów typu SLAPP w Europie, 11 kwietnia 2024 roku została przyjęta Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1069. Jej celem jest ochrona osób zaangażowanych w debatę publiczną przed oczywiście bezzasadnymi roszczeniami lub postępowaniami sądowymi stanowiącymi nadużycie. Dyrektywa wprowadza mechanizmy umożliwiające szybkie oddalanie takich pozwów oraz nakładanie sankcji na osoby nadużywające systemu prawnego w celu uciszania krytyki.

Zgodnie z uzasadnieniem krajowej ustawy implementującej tę dyrektywę:

Regulacje dyrektywy 2024/1069 zapewniają stowarzyszeniom, organizacjom, związkom zawodowym i innym podmiotom, które mają uzasadniony interes w ochronie lub propagowaniu praw osób zaangażowanych w debatę publiczną, możliwość udzielenia wsparcia pozwanemu lub przekazania informacji w ramach postępowania. Dyrektywa 2024/1069 nakłada również obowiązek zapewnienia przez państwa członkowskie, aby osoby dotknięte oczywiście bezzasadnym roszczeniem lub stanowiącym nadużycie postępowaniem sądowym mogły ubiegać się o zwrot kosztów poniesionych w związku prowadzonym postępowaniem, w tym pełnych kosztów zastępstwa procesowego. Ponadto, umożliwia stosowanie wobec podmiotów inicjujących takie działania sankcji lub wprowadzenie innych skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających kar, które będą odstraszać od nadużywania prawa procesowego.

Państwa członkowskie UE mają obowiązek implementowania tej dyrektywy do 7 maja 2026 r., co oznacza, że do tego czasu każdy kraj UE musi dostosować swoje przepisy krajowe do nowych wymogów. Do dnia sporządzenia niniejszego artykułu Rzeczpospolita Polska nie implementowała rzeczonej dyrektywy do swojego porządku prawnego.

Wnioski

Pozwy typu SLAPP stanowią poważne zagrożenie dla wolności słowa i działalności organizacji pozarządowych. Świadomość mechanizmów działania takich pozwów oraz znajomość przepisów prawnych chroniących przed SLAPP może pomóc w skutecznej obronie przed tego rodzaju działaniami. Nowa dyrektywa UE daje nadzieję na skuteczniejszą ochronę wolności wypowiedzi i wzmocnienie pozycji osób zaangażowanych w debatę publiczną.